Tedarik zincirleri malzemeleri ilgili verilerle birlikte değer ekleyerek hammadde aşamasından teslim aşamasına kadar ilerleten işbirliği içindeki çok sayıda firmanın oluşturduğu karmaşık yapılardır. Zincirlerin içlerinde ve bulundukları ortamlarda sık sık değişiklikler ve düzensizlikler oluşur. Örneğin talep paternleri değişir, fiyatlar oynar, beklenmedik üretim duruşları olur, tedarik, dağıtım lojistikleri aksar, mal gönderimleri gecikir, iletişim kazaları olur, firmalar batar, kadrolar dağılır vb. Bütün bunlar tedarik zinciri etkilerini oluşturur.
Tedarik Zinciri Etkileri
Tedarik zincirlerinde altı farklı etki vardır. En bilineni kamçı etkisi, perakendeciye gelen talepteki küçük değişikliklerin geriye doğru büyüyerek yayılmasıdır. Zincirin pazara değern ucu satış noktalarındaki sık ve düşük miktarlı talep için toptancıdan daha az sıklıkta, sipariş başına daha çok adette mal talep eder. Aynı davranışı toptancı da imalatçıya iletir; daha seyrek sipariş, ama sipariş başına daha fazla adet. Kamçı etkisinde envanterler imalatçıda, sipariş miktarları tedarikçinin tedarikçisinde zirve yapar.
İkinci etki domino etkisidir. Zincirin bir aşamasının işlevini yapamaması diğerlerini de çalışamaz hale sokabilir veya maliyetleri aşırı arttırır. Domino etkisi iki yönlü olabilir, örneğin tahsilatları yapamamak zincirin yukarı tarafını, tedariği aksatmak aşağı tarafı sıkıntıya sokar.
Üçüncü etki türü ripple (dalgalanma) etkisidir. Ripple effect domino’dan farklı olarak aynı anda iki yönde, zincirin hem yukarı, hem aşağı taraflarını etkiler. Hatalı üretim kararları, doğal afetler, büyük kazalar ripple effect örnekleridir.
Dördüncü etki kelebek etkisidir. Küçücük değişikliklerin büyük sonuçlar yaratmasıdır. Bu etki en sık kadro terfileri ve personel değişikliklerinde görülür. Zincir tasarımındaki değişiklikler, örneğin bir tedarikçiyi değiştirmek, farklı bir yazılıma geçmek bu etkiyi doğurabilir. Kelebek etkisi çok seyrek rastlansa da pozitif de olabilir.
Beşinci sıradaki silo etkisi zincir yönetimi için gereken uzmanlıkların gerekli yerlere yayılmayıp izole kalması durumudur. Bu bir enformasyon asimetrisi türüdür. Önemli bilgi ve becerilerden mahrum kalınır. Dar görüşlülüğe, zihinsel körlüğe, bilinçsiz, yanlış davranışlara yol açar. Sonuçta riskler doğar, kayıplar yaşanır, fırsatlar kaçar.
Altıncı sırada çığ etkisi vardır. Çığ etkisi aslında kendi başına bir tür olmayıp domino etkisindeki zincirleme reaksiyonunun her sonraki aşamaya büyüyerek transferidir. Domino etkisi sönebilir, ama çığ etkisi büyük zararla sonuçlanır. Depo içindeki içi elektrik kontağının tüm fabrikayı yakması gibi.
Etkiler zincirin sağlığını kötüleştirir. Kamçı ve kartopu etkileri yapıyı operasyonel mükemmellikten uzaklaştırır. Kelebek, dalgalanma, domino ve çığ etkileri risk kaynaklarıdır, para, müşteri ve itibar kayıpları yaratır. Silo etkisi yanlış inisiyatiflerin alınmasına, kötü kararlara neden olur.
Ancak tedarik zinciri etkileri konusunda üzerinde durulması gereken asıl sorun senkron bozulmasıdır. Asenkronizasyon zincirin doğrusallıktan uzaklaştığı (nonlinear hale getirdiği) hali tasvir eder. Etkilerin hepsi asenkronizasyon da yaratır. Firmaların doğru operasyonları doğru yapmaları, iyi kararları almaları yetmez, hepsinin zamanlamasının da doğru olması zorunludur. Senkronizasyon bozuldu mu hem bazı envanterler artar, hem de gecikmeler yaşanır, fırsatlar kaçar, genel giderler yükselir. Gecikmeler iç ve dış müşteri tatminsizliklerine, sadakatsizliklere yol açar. Toparlanmak isteyen sistem salınıma da girebilir.
Zamanlama her şeydir!
Tedarik Zinciri Etkileriyle Başa Çıkma
Senkronize su balesi fevkalade zor bir takım sanatıdır. Tedarik zincirini, hele dönemimizin VUCA (volatility, uncertainity, complexity, ambiguity) ortamında senkronize çalıştırmak da benzerdir.
Neyse ki kâğıt üzerinde de olsa, olumsuzluklara karşı birbirleriyle etkileşimli üç yöntem bulunur. Bunlar, Yapıyı Çevikleştirmek, Yönetim Becerilerini Geliştirmek ve Teknoloji Kullanmaktır. Çevikleşmesi için yapının güçlenmesi (robustness), sadeleşmesi, esneklik ve hızlılık kazanması ile kısa sürede toparlanabilir hale gelmesi (resilient) gerekir. Becerilerinin artması için yöneticilerin metot repertuarlarının zenginleştirilmesi temeldir. Maliyet ve performans ödünleşmelerini (trade off) kavramak, konulara disiplinler arası bakış açısıyla yaklaşmak ve jeneralist olmak da değerlidir.
Üçüncü başlık olan teknoloji kullanmak ağırlıklı olarak analitik yazılımlar, bütünleşik iş planlama yazılımları, tedarik zinciri kontrol kulesi başlıklarını kapsar.
Tedarik zinciri analitik yazılımları
Hangisi olursa olsun her tedarik zincirinin en çok ürettiği şey veridir. Analitik yazılımlar yoğun verilerin içindeki enformasyonu, örüntüleri, ipuçlarını, öngörüleri ortaya çıkarır. -Örneğin talep tahminleri alanında zaman serisi analizlerinin çok üstünde doğruluk sağlar. Amazon patentli “anticipatory shipping” uygulaması sayesinde müşteri daha sipariş vermeden isteyeceği ürünü bilip dağıtıma vermesiyle meşhur olmuştur. Diğer deyişle Amazon analitik yazılımlar sayesinde reaktif çalışmaktan proaktif çalışma moduna yükselmenin ilk meşhur örneğidir.
Hem yapısal, hem de yapısal olmayan, dağıtık kaynaklardaki verileri işleyebilen analitik yazılımlar makine öğrenmesi özellikli olmalarıyla da zekası yüksek çözümler olarak önemli yönlendirmeler yapabilmektedir. Bu yönleriyle analitik korelasyon çok yüksek kapasite ve hızda, gerçek zamanlı veri işlemekte, insan gibi öğrenmekte, korelasyon analizleri ve çıkarım yapabilmekte ve etkileşime girebilmektedir. Bu yazılımlar tedarik zinciri optimizasyonunda yeni bir dönem başlatmış olup yüksek nitelikli kararlar alınmasının önünü açmaktadırlar. Dahası risk öngörülerinde bulunabilmekte ve trend değişimlerini tahmin edebilmektedirler.
Bütünleşik İş Planlama Yazılımları
Tedarik zincirlerinde işler daha etkileşimli ve işbirliği ile yapıldığı için daha fazla veri bulunur. Başarı da verileri stratejik ve operasyonel perspektiften verileri entegre etmeyi kapsar. Bütünleşik planlama bir yandan bu işi yaparken diğer yandan da işbirliğinin kritik değerini yükseltir. Tahmin, bütçeleme ve planlama ne kadar çok tarafın katılmasıyla yapılırsa o kadar etkin olur. Bu ortamı gerçekleştirecek olan gelişmiş bir planlama platformudur. İlgili herkesin kullanabileceği bu platform veri analizi yapmayı, farklı senaryoları simüle etmeyi sağlar. Planlama konusunda günümüz gerçeği mükemmel ve sabit bir plan yapmak değildir. Amaç tüm kullanılabilir kaynakları dikkate alarak esnek ve şeffaf bir çözüm geliştirmektir. Bu çözüm de gerçek zamanlı sorgulama ve iterasyona tabi tutulabilmelidir. Dinamik dünyada planlama da dinamik olmak zorundadır. Bütünleşik İş Planlama yazılımları simülasyon olanağı ile birlikte çizelgeleme algoritmaları da sunmak zorunda olup yazılım ajanları ve robotik süreç otomasyon programları da içererek rutin işlemleri planlamacından devralmalıdır.
Tedarik Zinciri Kontrol Kulesi
İlk çıktığında kontrol kulesi performans metriklerinin değerlerini, işlemlerin yapılıp yapılmadığını gerçek zamanlı gösteren bir dashboard olarak tanımlanmaktaydı. Böylelikle kule yöneticilerin olup bitenlerden haberdar olmalarına, sorunları önceliklendirebilmelerine ve kritik konuları tam olarak çözebilmelerine olanak sağlamaktaydı. Zamanla eklenen yapay zeka ve makine öğrenmesi özellikleriyle bu yazılımlar kendiliklerinden tahmin yapabilir oldular ve sorunlara çözüm önermeye de başladılar. Tahminler talep trendleri, risk konuları ve envanterler başlıklarında toplanmakta. Daha da gelişkin kule markaları karşılaşılan durumlara yönelik alternatifli çözüm önerileri de sunmaktalar.
Sonuç
Ürün ve hizmetler karmaşıklaşmaya devam ettikçe tedarik zincirleri de düzgün sistemlerden karmaşık sistemlere evrilecektir. Karmaşıklaşma arttıkça tedarik zincirleri daha fazla veriyi kullanmayı, daha yetkin yöneticilerle çalışmayı ve daha gelişmiş enstrümanların kullanımını gerektirmektedir. Bu gereksinimler hem sorunların embriyon halindeyken engellenmeleri, hem de değişim hızına yetişebilmek için olmazsa olmaz konuma gelmişler, diğer deyişle zorunluluk olmuşlardır. Teknolojileri bugün edinmek, onların evrimleriyle geleceğe hazırlanmak artık temel stratejidir.